Wbrew popularnym poglądom, młody wiek sprawcy nie wyłącza odpowiedzialności za naruszenie porządku prawnego. Kim jest nieletni w rozumieniu przepisów prawa karnego? Na jakich zasadach może odpowiadać za swoje czyny? Na te pytania odpowiada adwokat Paweł Zawadzki.
Odpowiedzialność nieletnich za popełnione przez nich czyny reguluje ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (zwana dalej ustawą) oraz kodeks karny. Przepisy mają na celu przede wszystkim zwalczanie szeroko pojętej demoralizacji nieletnich, ale także karanie za popełnione przez te osoby przestępstwa i określone w ustawie wykroczenia, nazwane przez ustawę czynami karalnymi. Nieletni nie musi zatem popełnić czynu karalnego, wystarczy, aby jego naganne zachowanie, np. używanie alkoholu, uchylanie się od obowiązku szkolnego, wskazywało na jego demoralizację, co już uzasadnia wszczęcie przeciwko niemu postępowania.
Zgodnie z przepisami kodeksu karnego, nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 17 roku życia, zaś ustawa umożliwia stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych także wobec osób, które nie ukończyły 21 roku życia. Postępowanie o czyn karalny w myśl ustawy można wszcząć przeciwko nieletniemu, który popełnił czyn po ukończeniu 13 roku życia.
Należy przy tym pamiętać, że istnieją sytuacje, w których nieletni, który ukończył 15 lat może być sądzony jak osoba dorosła. Takie przypadki dotyczą popełnienia przez nieletniego szczególnie poważnych przestępstw, wyszczególnionych w kodeksie karnym, np. zabójstwa, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu bądź zgwałcenia i to tylko, jeżeli okoliczności sprawy, poziom rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste na to pozwalają. Pomimo, iż w tych sytuacjach sąd może orzec karę do wysokości dwóch trzecich kary przewidzianej za poszczególne czyny, wobec sprawcy stosuje się rygory wynikające z przepisów postępowania karnego.
Postępowanie w sprawach nieletnich prowadzi sąd rodzinny właściwy dla miejsca zamieszkania bądź pobytu nieletniego. Postępowanie kończy się wydaniem postanowienia, w którym sąd stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny oraz orzeka o stosowaniu odpowiednich środków wychowawczych lub poprawczych. Sąd może zastosować różnorakie, przewidziane ustawą środki wychowawcze, w tym upomnienie, zobowiązanie do określonego zachowania, ustanowienie nadzoru rodziców bądź kuratora. Środkiem poprawczym jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Sąd może także orzec karę na podstawie kodeksu karnego, jeżeli środki wychowawcze bądź poprawcze okażą się niewystarczające.
Sąd może nadto nałożyć na rodziców nieletniego sprawcy określone obowiązki, w tym obowiązek poprawy warunków bytowych dziecka bądź naprawienia wyrządzonej szkody. Jeżeli rodzice nie dostosują się do orzeczenia sądu, sąd może nałożyć na nich dodatkową karę pieniężną do 1.500 zł.
Od wydanego postanowienia nieletniemu oczywiście przysługuje apelacja do właściwego sądu okręgowego.
Co ważne, jeżeli w trakcie postępowania zostaną ujawnione okoliczności wskazujące, że wobec nieletniego może zostać zastosowane umieszczenie w zakładzie poprawczym, sąd może umieścić nieletniego w schronisku dla nieletnich, które stanowi swego rodzaju odpowiednik tymczasowego aresztowania w prawie karnym.
Osoba, która nie ukończyła 18 lat, musi mieć obrońcę, jeżeli więc nieletni nie ma obrońcy z wyboru, sąd musi dla niego wyznaczyć obrońcę z urzędu.
Chociaż nieletni sprawcy czynów karalnych są traktowani o wiele łagodniej niż pełnoletni przestępcy, wciąż mogą podlegać karze za swoje przewinienia. Jeżeli rodzice zauważają pierwsze oznaki demoralizacji swoich dzieci, powinni reagować natychmiast, aby w porę zapanować nad zachowaniem małoletnich i uniknąć ich deprawacji.
Paweł Zawadzki
Paweł Zawadzki: ukończył aplikację prokuratorską w Prokuraturze Apelacyjnej w Poznaniu, a następnie zdał egzamin adwokacki. Od 5 lat jest członkiem Okręgowej Rady Adwokackiej w Wałbrzychu i prowadzi indywidualną praktykę adwokacką w Świdnicy.
