Czy osoby w najtrudniejszej sytuacji materialnej mogą dochodzić swoich praw przed sądami? Kto może skorzystać ze zwolnień od kosztów? O tym w najnowszym odcinku cyklu „Okiem prawnika”.
ZWOLNIENIE OD KOSZTÓW SĄDOWYCH, EGZEKUCYJNYCH, NOTARIALNYCH
Ustawodawca mając na celu zapewnienie każdej jednostce (osobom fizycznym oraz podmiotom niebędącym osobami fizycznymi np. firmą) możliwości realizacji lub ochrony jej praw, przewidział instytucję zwolnienia od kosztów sądowych, egzekucyjnych oraz notarialnych. Jest ona skierowana przede wszystkim do podmiotów ubogich oraz znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, które wykażą w przedkładanym sądowi oświadczeniu lub wykażą się stosownymi dokumentami (np. sprawozdaniami finansowymi- w przypadku firm), iż nie są w stanie ponieść wymaganych ustawą kosztów. Ile dokładnie wynoszą koszty procesu oraz egzekucji zostało omówione w poprzednim artykule.
Koszty, czyli opłaty i wydatki, z którymi wiąże się dana czynność prawna często stanowi hamulec dla danego podmiotu, przez który nie wykorzystuje ona prawnych możliwości dochodzenia lub obrony swych praw. Wspomnijmy, iż zgodnie z ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, opłata od pozwu w postępowaniu zwykłym wynosi 5% wartości przedmiotu sporu, z ograniczeniem jej wysokości do 100 000 zł.
Zwolnienie od kosztów sądowych reguluje Tytuł IV ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Artykuły 94-99 w/wym. ustawy wskazują enumeratywnie, które pisma w konkretnie wyszczególnionych sprawach (wnioski, zażalenia, skargi) nie podlegają opłacie – jest to tzw. zwolnienie od kosztów z mocy prawa, np. nie pobiera się opłat od wniosku o udzielenie zabezpieczenia zgłoszonego w piśmie rozpoczynającym postępowanie, nie pobiera się opłat od wniosku, zażalenia i apelacji nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich, nie ponosi także kosztów strona dochodząca ustalenia ojcostwa czy dochodząca roszczeń alimentacyjnych. Artykuły 100-118 wspomnianej ustawy wskazują natomiast, komu i w jakim zakresie (zwolnienie z kosztów w całości lub w części) może zostać przyznane przez sąd zwolnienie od kosztów sądowych – na wniosek strony. Jeśli dany podmiot zostanie przez sąd zwolniony od kosztów częściowo, to poniesie on tylko tę część wymaganych kosztów, od której nie został zwolniony.
Zgodnie z artykułem 102 w/wym. ustawy osoba fizyczna może domagać się zwolnienia od kosztów sądowych, jeżeli przedstawi sądowi oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania siebie i rodziny. Zwolnienia od kosztów sądowych może domagać się także osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykażą, że nie posiadają dostatecznych środków na ich uiszczenie (art. 103). Oświadczenie powinno zawierać informacje zgodne ze stanem faktycznym, gdyż w razie gdy sąd poweźmie wątpliwość co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienie od kosztów może zarządzić stosowne dochodzenie. Jeżeli okaże się, że strona świadomie podała nieprawdziwe informacje, sąd cofnie zwolnienie od kosztów i skaże ją na grzywnę w wysokości do 1000 zł.
Warto również przytoczyć art. 108 w/w ustawy, który stanowi, iż zwolnienie od kosztów sądowych nie obejmuje kosztów procesu poniesionych przez przeciwnika, do których zwrotu obowiązana jest strona przegrywająca sprawę. Dlatego zwolnienie od kosztów sądowych nie zawsze oznacza, że nie poniesiemy żadnych kosztów w procesie. W tym miejscu należy wyraźnie podkreślić rozróżnienie od wskazanego w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – zwolnienia od kosztów sądowych od instytucji uregulowanej w art. 102 kodeksu postępowania cywilnego, która daje sądom możliwość zasądzania od strony przegrywającej jedynie części kosztów lub nie obciążania jej kosztami w ogóle, jednakże jest to ograniczone do szczególnie uzasadnionych przypadków, np. kiedy strona przegrana znajduje się w szczególnie złej sytuacji majątkowej (sytuacja już po zakończonym sporze).
W sytuacji zwolnienia strony od kosztów sądowych w całości w postępowaniu rozpoznawczym lub z którego strona korzysta z mocy ustawy, zgodnie z artykułem 771 k.p.c. zwolnienie to rozciąga się również na postępowanie egzekucyjne. W takiem sytuacji zatem strona nie musi ponosić także kosztów postępowania egzekucyjnego. Istnieje także możliwość złożenia wniosku o zwolnienie od kosztów tylko wynikających z postępowania egzekucyjnego (również w całości lub w części). Warto podkreślić, iż w przypadku zwolnienia od kosztów wierzyciela dotyczyć to będzie jedynie kosztów niezbędnych do celowego przeprowadzenia egzekucji – na przykład nie dotyczy to egzekucji, która okazała się zbędna.
W postępowaniach w sprawach karnych ustawodawca również przewidział sytuacje, w których strona może zostać zwolniona od poniesienia kosztów sądowych. Zgodnie z art. 623 k.p.k. sąd zwalnia osobę w całości lub w części od wyłożenia kosztów podlegających uiszczeniu przy wnoszeniu pisma procesowego, jeżeli wykazała ona, że ze względu na jej sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów wyłożenie ich byłoby zbyt uciążliwe. Natomiast rozstrzygnięcie o przyznaniu oskarżonemu lub oskarżycielowi posiłkowemu zwolnienia od kosztów sądowych ustawodawca pozostawił w gestii sądów, w zależności czy istnieją podstawy do uznania, że uiszczenie ich byłoby dla nich zbyt uciążliwe ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów, jak również wtedy, gdy przemawiają za tym względy słuszności (art. 624 § 1 k.p.k.).
Na koniec przedstawmy sytuację w razie korzystania z usług notariusza. Wiele czynności prawnych, takich jak na przykład przeniesienie własności nieruchomości, wymaga formy aktu notarialnego, z którym wiąże się poniesienie kosztów (wynagrodzenia notariusza). Co prawda maksymalne wysokości taksy notarialnej zostały uregulowane w rozporządzeniu ministra, to mimo tego w wielu przypadkach dla określonych podmiotów okazują się one zbyt wysokie. Dlatego ustawodawca, aby nie pozbawiać niektórych podmiotów możliwości skorzystania z usług notariusza, wprowadził instytucję zwolnienia od ponoszenia wynagrodzenia za czynności notarialne. Artykuł 6 ustawy prawo o notariacie stanowi, iż w przypadku gdy strona fizyczna nie jest w stanie bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny ponieść żądanego przez notariusza wynagrodzenia, może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania o zwolnienie w całości lub w części od ponoszenia tego wynagrodzenia. Osoba prawna również może wystąpić z takim wnioskiem, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na ponoszenie wynagrodzenia żądanego przez notariusza. Do wniosku należy dołączyć oświadczenie o stanie majątkowym.
Paweł Zawadzki
Paweł Zawadzki: ukończył aplikację prokuratorską w Prokuraturze Apelacyjnej w Poznaniu, a następnie zdał egzamin adwokacki. Od 4 lat jest członkiem Okręgowej Rady Adwokackiej w Wałbrzychu i prowadzi indywidualną praktykę adwokacką w Świdnicy.
