W 2005 roku niewielka żwirownia oddalona około 3 km na północ od Żarowa, stała się znana w całej Polsce. Tutaj w ścianie wyrobiska znaleziono szczątki kostne mamuta oraz ślad pobytu człowieka z okresu górnego paleolitu. Unikalne i cieszące się ogromnym zainteresowaniem znalezisko, zostało już dzisiaj niemal całkowicie zapomniane. W ciągu 7 lat od wydobycia szczątki prehistorycznego zwierzęcia doczekały się dwóch publikacji naukowych oraz badań izotopowych, przeprowadzonych w centrum biogeochemicznym Uniwersytetu Zachodniej Australii w Perth („The University of Western Australia, Perth”). Szczątki prehistorycznego zwierzęcia przygotowywane są obecnie do ekspozycji w Żarowskiej Izbie Historycznej.
Na szczątki kostne w postaci fragmentu łopatki oraz ciosu mamuta natrafiono w osadach żwirowo-piaszczystych południowej ściany wyrobiska wiosną 2005 roku. Leżące kości odnaleziono również pod jedną ze ścian wyrobiska żwirowni. Tuż po tym odkryciu pracownicy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, dr Tomasz Płonka i dr Andrzej Wiśniewski, znaleźli w północnej ścianie żwirowni niewielki wiór krzemienny o wymiarach 33×9,4×2 mm. Narzędzie to pierwotnie zostało oddzielone od bryły krzemienia, tzw. „rdzenia” po uprzednim przygotowaniu powierzchni uderzeń, tzw. „zaprawieniu”. Cechy odnalezionego narzędzia krzemiennego wskazują, że nie jest on starszy niż przemysły górnopaleolityczne sprzed 40-14 tys. lat p.n.e. Znalezisko to jest więc najstarszym śladem pobytu człowieka nie tylko na obszarze gminy Żarów, lecz całego powiatu świdnickiego. Za najstarsze odnalezione w okolicy Żarowa wyroby uważano do tej pory kamienne siekierki i lemiesze neolityczne z ok. 4500-1800 lat p.n.e., będące wytworem ludności tzw. kultury ceramiki wstęgowej.
Wkrótce po sensacyjnym odkryciu podjęto systematyczne prace wykopaliskowe, które zostały sfinansowane w pełni przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Latem 2005 roku tuż przy krawędzi wyrobiska założono wykop 1/2005 (stanowisko oznaczono jako: Zastruże), który obejmował powierzchnię około 13,5 m². Dwa lata później obszar poszukiwań powiększono o dalszych 6 m², wykonując sondaż 1/2007, oddalony o 5 m na południe od poprzedniego wykopu. Równocześnie w wykopaliskami rozpoczęto przeszukiwanie dwóch hałd usypanych podczas eksploatacji żwirowni. Efektem tych poszukiwań były odnalezione 43 fragmenty zniszczonych ciosów.
W czasie prac wykopaliskowych szczątki kostne mamuta znaleziono jedynie w wykopie 1/2005, a więc w pobliżu dawnej krawędzi żwirowni. Zalegały one we wszystkich pięciu warstwach osadu. Różnica wysokości pomiędzy najniższym i najwyższym usytuowaniem kości wynosiła 1,83 m. W najwyższej części profilu znajdowały się niewielkie, zwietrzałe fragmenty kości, których przynależności anatomicznej nie udało się ustalić. Najniżej znajdowały się wyrostek kolczysty i kości kręgu piersiowego. W poziomie materiał był rozproszony na długości 3 m, licząc od krawędzi wyrobiska. Powierzchnia rozprzestrzenienia była jednak niewielka i wynosiła około 2,7 m².
Mamut włochaty „Mammuthus primigeniu” pojawił się około 750 000 lat temu. Dzięki znaleziskom, zarówno kości, jak i zakonserwowanych w wiecznej zmarzlinie wraz z tkankami miękkimi zwłok, jest jednym z najlepiej poznanych ssaków plejstocenu (okres od 2,5 mln do 11,7 tys lat). Jego szczątki są bardzo często znajdowane na terenie Polski. Zazwyczaj są to przypadkowe odkrycia, związane przede wszystkim z pracami ziemnymi. Znaleziska te to głównie pojedyncze kości lub zęby mamutów bez towarzyszących im zabytków archeologicznych czy znaczącego kontekstu geologicznego. Nieliczne są stanowiska, w których odkryto większe fragmenty szkieletu jednego osobnika.
Ze stanowiska Zastruże szczegółowo opisano 17 kości mamuta, w tym: cztery kręgi piersiowe, wyrostek kolczysty kręgu piersiowego, kość krzyżową (zrośnięte kręgi krzyżowe), dwa kręgi ogonowe, prawą łopatkę, kości nadgarstka – prawą, kości miednicze prawą i lewą, kość goleniową prawą, kość stępu – skokową prawą, kość stępu — piętową prawą, kość stępu — prawą, kość stępu — lewą, oraz fragment kości promieniowej konia „Equus”. Stan zachowania większości kości był dobry. Nie nosiły one śladów obtłuczeń lub zadrapań ani śladów wskazujących na działalność drapieżników. Nie udało się jednak odnaleźć innych licznych kości, przede wszystkim kości czaszki, w tym żuchwy, większej liczby kręgów, żeber, a także wielu kości kończyn przednich i tylnych. Prace wykopaliskowe prowadzone na południe od stanowiska nie przyniosły żadnych efektów. Prawdopodobne jest, że nieodnalezione elementy szkieletu uległy zniszczeniu podczas wcześniejszej eksploatacji wyrobiska.
Analiza odnalezionych szczątków wykazała, że należą one do jednego osobnika, którego wiek można szacowań można na 18 do 50 lat. Badania laboratoryjne pobranych próbek metodą radiowęglową przyniosły datowanie 23 790 lat ± 160 lat. Dokładna analiza powierzchni kości nie ujawniła śladów kontaktu z narzędziami kamiennymi, które poświadczyłyby np. udział człowieka w zabiciu lub ćwiartowaniu tuszy. Jednak brak tych śladów nie wyklucza, że zwierzę zostało zabite i poćwiartowane przez paleolitycznych łowców, gdyź śladów cięcia nie stwierdzono również na kościach mamuta z górnopaleolitycznego stanowiska Kraków Nowa Huta, w którym oprócz kości mamuta znaleziono również narzędzia krzemienne tzw. kultury graweckiej.
Podobne do Zastruża znaleziska szczątków pojedynczych osobników mamuta miały miejsce w Niedzicy, Warszawie, Krakowie Nowej Hucie. Na terenie Polski jedynie w kompleksie stanowisk Kraków Spadzista odkryto dużą liczbę szczątków mamuta w liczbie ponad 8000 elementów. Natomiast pojedyncze kości mamutów bardzo często są znajdowane podczas eksploatacji piasków i żwirów plejstoceńskich rzek. Najliczniejsza kolekcja szczątków kostnych mamuta, pozyskana w trakcie eksploatacji żwirowni w Pyskowicach, jest przechowywana obecnie w zbiorach Państwowego Instytutu Geologicznego oraz Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Na terenie Dolnego Śląska największa liczba udokumentowanych szczątków mamuta pochodzi z rejonu środkowopaleolitycznych stanowisk archeologicznych znajdujących się na osiedlu Oporów i przy al. Hallera we Wrocławiu. Kości i zęby mamutów znajdowane się również we współczesnych rzekach Podkarpacia (w zbiorach muzeum w Rzeszowie, Jarosławiu i Przemyślu).
Ze względu na to, że szczątki dużych ssaków odkrywano na obszarze południowo-zachodniej Polski stosunkowo rzadko, stanowisko Zastruże z tak dużą liczbą zachowanych elementów szkieletu mamuta jest bardzo cenne. Wciąż otwarta pozostaje kwestia związku odkrytych szczątków z działalnością człowieka lub nekrofagią człowieka. Okres, na który datowany jest zespół kości z Zastruża, przypada na rozwój ugrupowań ludności tzw. kultury graweckiej (występowała od ok. 27 do ok. 20 tys. lat p.n.e.). Ślady grup łowców i zbieraczy graweckich znane są dotychczas ze stanowiska Henryków 15, położonego około 50 km na południowy wschód od Zastruża. Czy na terenie gminy Żarów znajdują się inne, być może liczniejsze ślady pobytu ludności, która 20 000 lat p.n.e. polowała na olbrzymie, mierzące ponad 3 metry wysokości i ważące 7 ton mamuty? Odpowiedź na to pytanie przyniosą dalsze badania archeologiczne, planowane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bogdan Mucha
